©2011 John Paul Adams, CSUN
john.p.adams@csun.edu
Joannes Baptista Gattico, Acta Selecta Caeremonialia Sanctae Romanae Ecclesiae ex variis mss. codicibus et diariis saeculi xv. xvi. xvii. Tomus I (Romae 1753), pages 332-335:
Anno 1559, die 5. Septembris Cardinalis de Carpo celebravit Missam de Spiritu Sancto in Capella Sixti (in Basilica S. Petri) et facta oratione consueta per D. Julium Poggianum itum fuit ad Conclave, et in Capella Sixti Reverendissimus Cardinalis Bellay Decanus Collegii cantavit versiculos et orationes consuetas, et Cardinales iverunt ad eorum cellas. Post prandium convenerunt in Capella Paulina, ubi Oratores Principum, Praelati, Barones et alii juraverunt fidelitatem Sacro Collegio. Deinde hora 4. noctis RR. Cardinales deputati voluerunt videre omnes Conclavistas, et multos intromissos non descriptos, et in diversis locis absconditos expulerunt. Illo sero etiam aliqui Cardinales dormierunt intra Conclave, et aliqui etiam in eorum habitationibus et cameris in Palatio.
Die 6. ejusdem R(everendissi)mus Cardinalis Bellay Decanus celebravit in Capella Paulina Missam de Spiritu Sancto, et dicta Missa communicavit omnes Cardinales. Hora 21. quatuor Cardinales deputati sederunt a lateribus portae Capellae Paulinae, et alii Cardinales per longum Aulae Regiae et omnes in Conclavi reperti fuerunt clausi in dicta Capella, qui vocati per me ordinatim et visi fuerunt. Deinde fuit in eadem Capella facta Congregatio Cardinalium etc.
Die 8., hora 23., fuit facta Congregatio, in qua fuerunt lecta Capitula consueta, et facti Deputati super Conclavistis. Die 9. ejusdem post celebratam Missam per Sacristam fuit lecta Bulla Julii II. super electione Pontificis, ac ordinarium juramentum, et Cardinales jurarunt. Deinde una cum D. Petro Gualterio Secretario Collegii ivi ad RR. Decanum, et de Caesis infirmos, qui jurarunt. Deinde me praecedente RR. de Carpo, Moronus et de Sancta Flora iverunt ad capienda vota DD. Cardinalium infirmorum, quibus ad Capellam reversis fuit factum scrutinium, etc.
Die 12., hora 21. fuit facta Congregatio, in qua fuerunt descriptae terrae et loca danda Cardinalibus ad gubernium perpetuum, et forte fuerunt extracta a Clericis Collegii etc.
Die 26. hora 20. Orator Caesaris habuit audientiam a Collegio in sportello, qui nomine Sacrae Caesareae Majestatis hortatus fuit Cardinales ad electionem Pontificis, commemorans quam magna damna ex ipsorum tarditate orirentur Reipublicae Christianae, praesertim cum in multis partibus saeculi multae haereticae opiniones vigerent, et in dies crescerent; cui Rmus Cardinalis Decanus brevibus verbis respondit. Fuit deinde auditus Orator Regis Catholici dictus il Vargas, qui eloquentissime functus fuit eodem officio nomine sui Regis, et idem Decanus respondit per verba generalia, etc.
Die 2. Octobris hora 20, Rmus Capizuccus graviter infirmus exivit e Conclavi, et ista occasione porta Conclavis aperta intrarunt in ejus clausuram Frater Rmi Cardinalis de Guisa et Adrianus Balionus, qui fecerunt reverentiam Cardinalibus Deputatis in ipsa Clausura existentibus, statimque abierunt. Clausa porta, fuit facta Congregatio, in qua alii quatuor Cardinales, videlicet Tridentinus [Madruzzi], Tranensis [Scotti], Ferrariensis [d'Este], et Carafa additi fuerunt Cardinalibus Deputatis pro reformatione Conclavis; et hoc fuit factum quoniam Gubernator Burgi dixerat, quod multi Conclavistae fuerant visi in quibusdam fenestris stantibus supra cortile magnum S. Petri, quod erat mali exempli, et quidam D. Demetrius Physicus Cardinalis Messanensis [Mercurii], exibat per Rotam, et alii Conclavistae exibant, et redibant per fenestras in multis locis ruptas, et infiniti alii errores occurrebant, quibus obviare necesse erat. Die 3. post prandium fuit Congregatio, et ad longum fuit consultum super reformatione Conclavis propter scandala supradicta.
Die 5. Octobris, facto scrutinio, RR. Cardinales Deputati pro Reformatione fecerunt Congregationem in camera Rmi Decani, et fuit decretum quod quilibet Cardinalis haberet tres Conclavistas tantum, et infirmi quatuor ad plus; et expellerentur de Conclavi agentes Principum et mercatores, et quod omnes fenestrae etiam minimae factae in cameris et locis Conclavis clauderentur; et RR. DD. Deputati dixerunt velle semel in hebdomada revidere diligentissime omnia loca. Et quia aliquando in cameris Cardinalium ex principalioribus solebant multi insimul coenare et, ut ita dicam, banchettare, fuit ordinatum quod nullus Cardinalis comederet in camera alterius; et quod ego intervenirem personaliter pro recipiendis cibariis. Ordinarunt etiam, quod post sonum meae campanellae, quam sonari faciebam hora 4. cum dimidia, nullus Cardinalis vel Conclavista iret per Conclave in nocte. Quod nullus Cardinalis ostenderet votum suum alicui Cardinali, vel illud daret aliquo signo. Quod si aliquis Conclavista adhaereret portae Conclavis pro alloquendo aliquem, statim ejiceretur etc.
Die 8., hora 20., Cardinales fecerunt Congregationem super reformatione Conclavis, et hora 22. Cardinales deputati iverunt ad sportellum et ordinaverunt Praelatis deputatis ad custodiam Conclavis, quod viderent omnes fenestras factas in muris camerarum, et aliorum locorum Conclavis, et quod erat opus eas claudere, et quod bene adverterent ne aliquis loqueretur cum Conclavistis in Rotis; et mandarunt quod intimaretur Congregatio omnibus Praelatis pro die sequenti, ut audirent omnia Capitula facta pro dicta reformatione, quorum copia tunc fuit data Praelatis ibidem existentibus.
Die 9., hora 20., Rmus Decanus et Cardinales deputati allocuti fuerunt ad longum Praelatos in sportello circa praedicta Capitula reformationum, et agenda per ipsos. Deinde sex Rmi Deputati fecerunt Congregationem in camera Rmi. Decani, in qua fuit ordinatum quod mitterentur extra Conclave quinque Nobiles, qui erant reputati et habiti pro negotiationibus nomine aliquorum Principum, videlicet D. Garzias de Arco Hispanus Nepos Rmi Pacecchi, D. Lactantius Urbevetanus, D. Camillus Piperantius, Annibal Oricellaus, et D. Benedictus de Callia, quod fuit mandatum executioni; nam pro meum Nepotem [Cornelium Firmanum] mandari feci praedictis ordinem stabilitum; et licet nimis grave videretur omnibus, praesertim D. Garziae, tamen exiverunt. RR. Cardinales Deputati fuerunt Bellay Decanus, et de Caesis Episcopi; Cardinales Presbyteri fuerunt de Perusio [Fulvio della Corgna], et Anconitanus [Clemente d'Olera]; et Diaconi de Sabello et de Sermoneta; qui Reverendissimi illo sero viderunt diligenter sacristiam et cameras Cardinalium. Fuerunt diminuta cibaria, et post sonum campanellae nullus ivit in nocte per Conclave.
Die 10., . . . . post prandium Rmi Cardinales Deputati fecerunt Congregationem in camera Rmi Decani, qua completa fuerunt ordine ipsorum vocati omnes Conclavistae, et clausi in Capella Paulina, ac per ordinem, ut alias vocati et notati; et quidam fuerunt reperti superflui, nec descripti, qui fuerunt dati pro Conclavistis quibusdam Cardinalibus, ut haberent quartum Conclavistam, tanquam infirmis.
Die 11., fuerunt clausae quatuor fenestrae, quae erant in sacristia. Hora 24. RR. Cardinales Deputati fecerunt Congregationem in camera Rmi Decani, deinde iverunt ad cameras Clericorum Capellae, et mandarunt quod in fenestris ponerentur gelosiae, ne Cardinales, qui illuc ibant et stabant, viderentur a cortili magni Palatii.
Die 25. Cardinalis Bertrandus alias de Sans, qui tunc ex Gallia Romam venerat, introivit Conclave, ad cujus officium ad eum recipiendum Rms. de Farnesio et Rms. de S. Flora antiquiores Diaconi Cardinales astiterunt, qui praedictum Rmum novum Cardinalem inter ipsos medium duxerunt ad Capellam Paulinam, ubi omnes RR. DD. Cardinales in locis suis sedentes expectabant. Cum primo RR. duo Diaconi praedicti duxerunt novum cardinalem intra capellam, genuflexi sunt ante Altare, Magistro Caeremoniarum praecedente; deinde fecerunt reverentiam Cardinalibus. Tunc praedicti Diaconi iverunt ad loca sua relinquentes novum Cardinalem cum Magistro Caeremoniarum, qui eum duxit ad Rmum Decanum, deinde ad reliquos Cardinales, qui praedictum novum Cardinalem receperunt ad osculum, ut moris est, et quemadmodum consuetum est in adventu alicujus novi Cardinalis ad Curiam. Quibus expeditis Magister Caeremoniarum dixit eum ad locum suae promotionis, tum omnibus consedentibus alta voce fuit lecta Bulla Julii II § Ceterum, et juramentum a Reverendissimis in electione Pontificis praestari solitum... Quibus lectis praefatus Rms juravit, ut moris est.
Die 26. illa die quoniam trabes aulae, quae est ante aulam paramentorum, rupta erat, Cardinales, qui ibi habebant suas cameras, fecerunt aperiri portam aulae Pontificum, ut ibidem stare possent, sed sine licentia RR. DD. deputatorum, et propterea fuit magnus rumor; et Decanus iratus multa dixit ..... Per Rmum Decanum fuit inhibitum, ne quis aperiret portam; et hora 21. fuit incepta Congregatio Generalis, in qua steterunt usque ad horam primam noctis, et fuit in ea ordinatum, quod portae apertae sine licentia Deputatorum clauderentur, etc.
Die 30. Octobris celebrata Missa, ut moris est, quatuor Cardinales Deputati iverunt ad portam Conclavis, aliis vero remanentibus in capella intromiserunt Cardinalem Capizzucci, qui licet esset aegrotus, voluit eo mane adesse Scrutinio. Absoluta Missa fuit intimatum omnibus cardinalibus, quatenus circa horam 20. intromitterentur quatuor Poenitentiarii (ultra Joan: battistam Calderium Confesorem ordinarium Conclavis) qui habebunt a Poenitentiario facultatem absolvendi omnia peccata, ut omnes Conclavistae possent confiteri; et in sero maxima pars Conclavistarum confessi sunt, .... ut in festo Omnium Sanctorum possent capere SS. Communionem; qui in ingressu jurarunt de non dicendo alicui Cardinali aliqua spectantia ad Pontificis electionem nec referendo aliquid, quod ipsis in Conclavi committeretur.
Die 1. Novembris Rms D. Cardinalis Decanus dixit Missam, deinde communicavit XLII. Cardinales. Erant quinque infirmi, qui coeperunt communionem in eorum cameris. Fuit factum Altare in lodia, ubi communicaverunt se Conclavistae, qui fuerunt numero 170. communicati a diversis Capellanis, qui ceelbrarunt ob sui devotionem etc. Presbyteri Cardinales habebant stolam pendentem ante pectus; Diaconi vero more Diaconorum etc.
Die 28. fuit congregatio generalis, et fuit resolutum ad tollenda scandala, quod expellerentur muilti Nobiles, qui licet essent Conclavistae aliquorum Cardinalium, nihilominus semper se intromittebant in rebus ad electionem Pontificis, de quibus erant quinque vel sex, qui nihil aliud agebant.
Die 29 Novembris fuit facta Congregatio generalis pro reformatione Conclavis, cui fuerunt deputati RR. Caesius, Tridentinus et Carrafa, qui clausis omnibus Conclavistis in Capella visitarunt magna cum diligentia omnes cameras Cardinalium, deinde fuerunt vocati Conclavistae per ordinem, et alii Officiales, et multi, circiter numero 80., fuerunt expulsi e Conclave, Atia subinde facta ad fraudes arcendas fuerunt.
Die 5. Decembris fuit observatum, ne daretur Cardinalibus nisi unum ferculum, etc.
Die 17. Decembris post Missam fuit lectum memoriale datum per Illus. D. Antonium de Gravina Generalem, in quo continebatur, quod providerentur pecuniae pro Militum stipendiis, et quia in Palatio nihil remanserat, fuit ordinatum quod non darentur partes Officialibus Palatii. Hora 21. vocati venerunt Clerici Camerae, quibus RR. Deputati dixerunt quod omnem facerent conatum reperiendi pecunias pro necessitatibus occurrentibus, et pro mercede Militum etc.
Die 19. Rev. P. Sacrista in camera sacristiae dedit quatuor ordines minores Rmo. Cardinali Bertrando... Die 21. Rmus Bertrandus fuit per Sacristam promotus ad omnes Ordines sacros vigore supplicationis (Obsignatae), quam habebat de recipiendo omnes praedictos Ordines in una die, etc.
Die 24. ejusdem fuerunt intromissi in Conclave quidam Poenitentiarii pro audiendis Confessionibus Cardinalium et Conclavistarum, ut possent communicari in die Nativitatis D. N. J. C.
Die Lunae, in solemnitate D. N. J. C., hora 7, Cardinales incoeperunt celebrare Missas et durarunt usque ad 19. horam. In sero fuerunt incoeptae practicae pro creando in Pontificem R(everendissi)mum Cardinalem de Medices, et adeo creverunt, quod hora 6. noctis multi Cardinales iverunt ad cameram ipsius Cardinalis de Medices ad congratulandum cum eo; Cardinalis autem Carrafa stabat extra portam ejus camerae rogans Cardinales ad eum accedentes, ut permitterent illum quiescere, quia in mane sequenti esset tempus congratulandi; sed quia dubitatum fuit quod potuisset tentari exclusio, ne in sequenti die in scrutinio eligeretur dictus Cardinalis in Papam; ideo quidam Principales dixerunt quod esset melius illum creare per viam adorationis, et in mane sequenti postea eligere denuo in scrutinio; et parato Altare cum omnibus necessariis per Sacristam et me, praesertim sede Papali, sic praedictus Cardinalis fuit ductus ad capellam cum aliis omnibus; et ego cum Secretario Collegii ivi ad capiendum vota omnium Cardinalium; quo facto rogatus fui de electione per eos sic facta, et statim omnes Cardinales duxerunt praedictum Cardinalem Medicem ad sedem, quam paraveram in medio capellae, et quilibet ordinatim ivit ad faciendam ei reverentiam. Postea ego fui rogatus, quod dictus electus consentiebat scrutinio fiendo in crastino, ut servarentur debitae solemnitates, sed sine praejudicio electionis factae per viam adorationis. Dum haec agerentur in capella, camera secundum morem fuit depraedata, et sic rediens ad quiescendum ivit ad cameram Rmi. Cardinalis Neapolitani. Prope diem ingressi sunt Conclave multi Domicelli et Conservatores urbis per diversa loca aperta.
Non praetermittam, quod Rmus Carrafa, dum iret ad adorationem supplicavit Electum praedictum, quod ignosceret ac simpliciter remitteret omnes poenas Romanis de insultu facto Officio S. Inquisitionis, et de omnibus gestis per eos in dedecus san(cti) mem(oriae) Pauli IV, sui Praedecessoris, quod fuit sibi promissum, adjuvante et petente secum illud idem magna cum instantia Rmo. D. Cardinali Sancti Angeli.[Ranuccio Farnese].
In aurora Sacrista tulit Electo Pontifici vestimenta ordinaria, qui venit ad Capellam cum crocea associatus ab omnibus Cardinalibus, ac sedente eo ac Cardinalibus in eorum locis, Sacrista celebravit Missam de Spiritu Sancto; deinde fuit factum scrutinium, et data vota discooperta, et praedictus electus in suo voto nominavit Rmos de Turnone, Carpensem, Paceccum, Mantuanum Herculem Gonzagam, et Ferrariensem Hyppolitum Estensem.
Completo scrutinio Electus ivit ad tabulam, et signavit pro capienda possessione quasdam supplicationes. Illo interim Rmus Card. Farnesius Prior Diaconorum ivit ad solitam fenestram, et ostendit Crucem, annuntians Populo creationem Pontificis, et nomen Pii IV. Pontifex electus assumptis vestibus Pontificiis venit ad Altare, et indutus paramentis Pontificalibus recepit Cardinales ad adorationem, et ad osculum pedis, manus, et oris, quibus peractis delatus in sede, Cruce et Cardinalibus praecedentibus, venit ad Basilicam S. Petri Cantoribus Te Deum canentibus; et iterum recepit sedens super Altare Cardinales ad osculum pedis etc; et completo Te Deum, Decanus dixit Versiculos et Orationem consuetam. Postea delatus fuit ad Palatium magno cum labore propter concursum Populi.
Conclave praedictum, computatis duobus diebus ingressus, et exitus, fuit centum et tredecim dierum, ubi stetimus omnes cum magno labore ac timore, praesertim in principio, cum maximi essent calores, et nisi aqua fuisset tracta in Conclave in capite Lodiae, gravius fuisset ibi stare, quod optimum fuit remedium.
©2011 John Paul Adams, CSUN
john.p.adams@csun.edu