©2011 John Paul Adams, CSUN
john.p.adams@csun.edu
Joannes Baptista Gattico, Acta Selecta Caeremonialia Sanctae Romanae Ecclesiae ex variis mss. codicibus et diariis saeculi xv. xvi. xvii. Tomus I (Romae 1753), pages 321-325:
Anno 1523, die 1. Octobris celebravit R(everendissi)mus D. Vulterranus [Francesco Soderini] Missam de Spiritu Sancto. Omnes fere Cardinales exceptis infirmis interfuerunt. Sermonem fecit Rms. D. Patriarch Hierosolymitanus [Roderick Carvajal, nephew of Cardinal Carvajal], postea cardinales cum cappis processionaliter, Cantoribus, et me cum Cruce praecedente intrarunt Conclave, ubi in Capella parva Cardinalis S. Crucis [Bernardus Carvajal, Bishop of Ostia] Decanus cantavit orationem. Omnes iverunt ad prandium; quo facto fuit Congregatio, in qua jurarunt Custodes, primum Gubernator P. de Flisco, deinde Ferrandus Capitaneus, necnon Custodes ad secundam et tertiam, videlicet Oratores, Conservatores, et Capuriones; de quarta Praelati, et Magnus Magister Rhodii jurarunt in manibus Decani et Camerarii. Quibus expeditis fuit lecta Constitutio Julii per D. Vincentium Pimpinellam Secretarium, et juratum per singulos de observando illam; deinde certae litterate praesentatae et lectae; quibus factis Rms. de Monte, de Caesarinis et Camerarius [Francesco Armellino de' Medici] expulerunt omnes, sed nondum clausum Conclave.
Die Veneris, 2. Octobris, summo mane D. Sacrista celebravit Missam de Spiritu Sancto, et omnes Cardinales interfuerunt caeremoniis solitis in Capella parva: Qua finita, fuit Congregatio in ultima sala paramenti, in qua conclusum vasa argentea Hadrriani, et quae fuerunt Auditoris Trivultii, impignorarentur, et darentur pecuniae Helvetiis Palatii, et ita sollicitum postea per Rmum Camerarium cum mercatoribus. Eadem die, post prandium, Cardinales ediderunt certa Capitula de Conclavistis, et qui remanere deberent in Conclavi, et quod omnes alii excluderentur, et fieret scrutinium, et investigatio per loca tenoris, prout in cedula penes me, et D. Ricardum Secretarium Collegii, quae cedula per me de mandato eorundem Dominorum Cardinalium et Rmi D. Armellini lecta et publicata fuit. Deinde vocati omnes Conclavistae et alii qui restare debebant, in aula secunda magna per nomina; singuli in conspectu omnium Cardinalium, seu majoris partis remissi, et inclusi fuerunt in alia aula ubi Consistoria pro Oratoribus fieri solebant, prout in cedula dictorum Conclavistarum, quam alte legi et publicavi de mandato RR. Dominorum usque ad scopatores inclusive. Quibus inclusis RR. Camerarius [Armellini] et de Monte fecerunt diligentem inquisitionem perscrutando loca et aliis praeter nominatos rejectis redierunt, et demandarunt de nobo omnibus Conclavistis et nobis intimari Capitula praedicta etiam sup paenis in illis contentis, si qui contra facerent, et nobis etiam Magistris Caeremoniarum; et voluerunt quod singuli jurarent de observando transeuntes per portam in manibus Rmi. D. Camerarii et mei de his omnibus rogati una cum dicto D. Riccardo praesentibus R. D. Sacrista Archiepiscopo, et D. Paride [de Grassis] Episcopo Pisaurense, et aliis omnibus testibus, et in sero fuit clausum Conclave.
Die Sabbathi 3. Octobris fuit de mane per Sacristam celebrata Missa; omnes interfuerunt Cardinales, et illa finita fuit. Congregatio Cardinalium in ultima sala, quae paramenti dicitur, in qua primo Conclavistae et nomine omnium Rev. D. Sacrista locutus, quod privilegia et praerogativae solemniter debeant approbari et conservari. Rursus fuit dictum et de praeterito, quod aliquid daretur, vel saltem camera Hadriani defuncti. Inter Cardinales locutum de modo inveniendi pecunias et mittendo pro Mutina conservanda, et quod Civitas Regii jam capta esset a Duce Ferrariae. In vesperis Conclavistae fecerunt Congregationem et singuli Conclavistae se pro Cardinalibus suis obligarunt in eventum quod Patronus suus esset Papa, de solvendo aliis conclavistis pro camera ducatos quatuor mille. Rogatus fuit Caesar etc. [Gattico omits other details]
Die Dominica 4. Octobris fuit Missa celebrata per Sacristam in Capella parva; ibidem Congregatio facta Cardinalium, et lectae Constitutiones et Caerimoniae quae fieri debent et servari in Conclavi, et in actu Electionis, alta voce per Pimpinellam Secretarium, secundum ordinationem meam. Deinde inter eos facta Congregatio super scrutinio incipiendo pro electione et de Capitulis inter eos cum futuro Pontifice. Eadem die Cardinales deputati fecerunt nobis Magistris literas patentes ad Cameram pro octingentis ducatis, qui nobis debebantur ab Hadriano VI., ut describerent nos creditores pro dicta quantitate in Camera.
Die Lunae 5. Octobris fuit Missa per Sacristam, quam debebat cardinalis S. Crucis [Carvajal] celebrare et communicare; sed ut expectarentur Galli Cardinales (hoc quidem secundum aliquos) fuit Congregatio, et super Capitulis decretatum ut illa prius faciant et subscribantur antequam deveniatur ad scrutinium. Eadem die venerunt literae, qualiter Galli erant in Plumbino et quod die sequenti intrarent; et literae receptae et lectae in Congregatione: eadem hora 20. Capitula scripta fuerunt.
Die Martis 6. Octobris fuit Missa, et inde venerunt Cardinales Galli ad portam Conclavis hora 15. vel circa. Fuerunt intromissi in habitu equitanti et induti ab aliis suis amicis: non intrarunt suos Conclavistas, prout in notula mea, et inde fuerunt in Congregatione cum aliis Cardinalibus. Post prandium, quod fecerunt cum amicis, fuit alia Congregatio, hora 20, super Capitulis, et divisione terrarum. De sero hora 2. noctis venerunt sui Conclavistae, et familiares cum bonis suis et fuerunt intromissi per deputatos Cardinales. Diximus Cardinali de Bourbon, quod pro primo introitu debeantur Magistris Caeremoniarum bibalia seu jocalia, quod est mantellum suum, vel aequivalens, et ita promisit nobis.
Die Mercurii 7. Octobris fuit Missa et inde Congregatio. Inter alia, subscripta Capitula per Cardinales et facta divisio terrarum Ecclesiae, prout in literis apud Secretarios eorumdem.
Die Jovis 8., fuit Missa ordinaria per Reverendissimum D. Sanctae Crucis {Carvajal] qui communicavit omnes Cardinales in fine ejusdem Missae, exceptis illis quo celebrarunt, qui in totum fuerunt octo vel decem. Deinde factum primum Scrutinium, sed ante Scrutinium juraverunt Cardinales singuli servare Capitula prius inter eos conclusa, me deferente Librum, et inde rogato de tali juramento, una cum Pampinella eorum Secretario. Vota data in cedula secreta et sigillata, ut moris est. RR. de Monte, Auxitanus [François de Castelnau de Clermont] et Cibo iverunt pro votis Cardinalis Araecoeli [Cristoforo Numai, OFM Obs.] et Salviati infirmorum, qui non potuerunt personaliter venire, et factum fuit prout in cedula per me notata.
Die Veneris 9. Octobris fuit Missa per Sacristam, et inde scrutinium factum, prout in cedulis Cardinalium, quia nos etiam Magistri Ceremoniarum fuimus remoti a Rmo D. Camerario propter suspicionem; et quia praecedenti die Achilles ostenderat nonnullis in camera nostra schedulam D. Hippolyti. Conquesti fuimus, ut non repelleremur, sed adhuc nihil factum fuit. Ut intellexi Rmus S. Crucis habuit decem voces, et sic plures ceteris etc.
[October 10-22 omitted by Gattico]
Die Veneris 23. Octobris D. Gaspar de Aesio Conclavista pro Rmo. Vulterrano infirmus exivit ex Conclavi, et juravit in manibus Rmi. D. Camerarii de non revelando aliquid. De sero intravit quidam Polidorus, qui juravit in manibus Rmi D. de Ursinis, unus Deputatorum me praesente, et rogato ex officio, praesentibus Sociis testibus.
Die Sabbathi 24. fuit Missa, et inde Scrutinium etc. et eadem die intravit in Conclave Magister Hieronymus de Eugubio propter gravem aegritudinem Rmi D. de Salviatis.
Die Dominica 25. Octobris, dicta Missa, fuit scrutinium etc. Eadem die Vincentius Pimpinella missus extra Conclave, ut una cum quibusdam Praelatis et Clericis Camerae caperent thiaram et mitram pretiosam papalem ad effectum illam impignorandi, et sic portatae fuerunt, et inde reversus in Conclave.
....
Die Jovis 12. Novembris intravit Conclave Rmus D. Cardinalis Hipporediensis, alias de Jurea (Ivrea) [Bonifacius Ferrarius] cum tribus Conclavistis, et uno alio existente in Conclavi Romano. Prius proponi fecerunt de restringendo Conclave, et de excludendis superfluis Conclavistis, et de custodia in porta cibariorum, quod essent Romani, una cum Praelatis. Sed non fuit aliter resposum, nisi quod fieret Congregatio etc.
Diebus Sabbathi, Dominicae, et Lunae [14, 15, 16 Novembris] celebratae Missae et facta Scrutinia, prout in cedulis apud Episcopos Cardinales; et quia Cardinalis de Columna et Camerarius tentaverunt de improviso velle proponere Cardinalem de Farnesio in Papam absque alia intelligentia Senum, qui erant cum illis conjuncti, venit dissidium inter eos, adeo quod Cardinalis de Columna iratus de eis dixit: Unusquisque faciat facta sua. Et illo instanti cepit adhaerere parti Juniorum videlicet Cardinalis de Medicis, sicque practicando induxit, quod Rmus Cardinalis de Medicis esset Papa, ita ut quod jam haberet 27. vota. Remansit autem, quod die sequenti [November 17 ?] fieret Congregatio Senum, quos volebat amicabiliter inducere, si posset; alioquin habere liberam fidem suam faciendi quidquid vellet. Ad hoc induxit etiam Cornarium licet male contentum, quia volebat Farnesium; alii vero Senes ... nullo bacto consentiebant. Itaque nocte illa clamor exivit, quod Cardinalis de Medicis esset papa. In nocte multas cedulas transmisit Cardinalis de Columna ad suos, quod Cardinalis de Medicis erat papa. Ego indispositus jacebanm in lecto illo sero. Audita hac voce, et strepitu nocturno advisari feci Rmum D. Cardinalem de Medicis de omnibus, et summo mane ante diem fui cum Rmo. meo Sanctorum Quatuor [Lorenzo Pucci] et advisavi eum similiter, et quia ita jam absque conclusione promulgaretur, dixit mihi, "Non dubita, quia res est bene firmata,et certa." Procuravi cum eo et cum Cardinali de Valle, de Caesarinis, de Columna, de Cornariis, quod de mane in scrutinio fieret quod placebat Cardinali de Medicis, ne posset mutari. Tamen Columna et Camerarius dixerunt quomodo hoc non poterit fieri, quia oportet prius fieri Congregationem unam inter Senes, et quod nos indicemus eis vel absolvamus nos ab eis, sicque factum fuit.
Die Mercurii 18. Novemb. dicta Missa et celebrato Scrutinio, prout in cedulis eorum est, Cardinalis de Columna congregavit Senes in Capella parva super conclusione fienda pro Papa. Cardinalis vero de Medicis cum suis adhaerentibus in tertia sala expectabat resolutionem rei. tandem post multa colloquia per tres horas continue habita venit Rms. Pisanus et amplexus est Cardinalem de medicis dices: Vos estis Papa, placeat venire in Capellam parvam, ubi sunt omnes Cardinales congregati. Sicque cum omnibus suis Cardinalibus motus intravit Capellam. Omnes Cardinales antiquiores illo viso surrexerunt, et facto apud eum circulo Cardinalis S. Crucis tanquam Decanus dixit versus eundem cardinalem de Medicis: "Reverendissime Domine, isti omnes Rmi DD. Cardinales sune bene contenti de persona vestra in Papam, et ex nunc ego Decanus nomine omnium Reverendissimorum, et una cum ipsis Spiritus Sancti nomine invocato, eligimus et pronunciamus Vos Reverendissimum D. Julium Presbyterum Cardinalem et Sacrosanctae Romanae Ecclesiae Vicecancellarium in Papam et Romanum Pontificem."
Sicque omnibus et singulis aliis Cardinalibus ibidem circulariter congregatis viva voce et unanimiter dicentibus et eligentibus vocarunt nos Magistros Caeremoniarum, ut essemus rogati de hujusmodi electione, et nominatione ab eis sic unanimiter Spiritu Sancto inspirante facta, et aliis supradictis et infra dicendis congrue extendendis. Successive idem Decanus nomine omnium requisivit consensum ejusdem Electi in electione, et nominatione hujusmodi de se facta, qui Rms D. Presbyter Cardinalis et Vicecancellarius agens gratias et laudem Omnipotenti Deo Patri, Filio et Spiritui Sancto in Dei nomine acceptavit. Gratias quoque egit praefatis omnibus Cardinalibus offerendo se, quantum humana natura patitur, conari pro viribus satisfacere altissimo Deo, a quo vocatus erat, necnon Sedi Apostolicae et universo Populo Chrisstiano, necnon ipsis RR. DD. Cardinalibus quos antea in singulares Patres et majores semper habuerat; de cetero tanquam universalis Presbyter in Venerabiles Fratres et Filios dilectissimos respective habiturum, ac commendatissimos in omnibus rebus, et eos exaltando et conservando. Demum ab omnibus amplexus fuit, et osculatus, ac in Sede Pontificali ibidem parata ad sedendum positus. Requisitus fuit ab eodem Rmo. Decano, et aliis Cardinalibus de nomine, quo vellet nuncupari, respondit: Clemens VII. volo vocare: Clementem et nomen Clementis eligo. Cepit signare nonnullas supplicationes Conclavistarum. Deinde Rms. Armellinus Cardinalis et Camerarius dedit et imposuit sibi anulum Piscatoris, ut una cum N.N. illum signavit et investivit. De quibus omnibus et singulis sic, ut praemittitur, gestiset factis, rogantes ipsi omnes et singuli RR. Cardinales eligentes, quod ipse D. N. Clemens fuit sic electus et assumptus, Nos Magistros Caeremoniarum et Notarios Apostolicos praedictos rogari,et unum vel plura fieri instrumentum et instrumenta, etc. Actum ut supra, etc. Praesentibus ibidem Rev. D. Gabriele Dirachiensi Sacrista, Rev. D. Paride Episcopo Pisaurense, D. Vincentio Pimplnella et Riccardo Secretariis Collegii, testibus vocatis: et ego Blasius barinus de Martinellis de Cesena, Magister Caeremoniarum, una cum D. Hippolyto Collega rogati in solidum.
Eadem hora associatus in cameram suam per omnes fere Cardinales, cepit signare infinitas supplicationes, inter alias etiam meas, etc. Nocte ista multi intrarunt in Conclave, ut viderent Papam et reverentiam illi exhiberent per sportellum, et rursus per alia loca, quae non erant nobis nota. Socius meus et alii dereliquierunt me solum ad portam ad dandum cibaria cum multis fastidiis.
Orta est apud Sanctissimum Dominum nostrum et Cardinales quaestio, an electio sic repente, absque Missa, et illa hora tarda facta valuit; et tandem per RR. Ulterranum [Francesco Soderini] et Anconitanum [Pietro Accolti] et Sanctorum Quatuor [Lorenzo Pucci] Cardinales conclusum, quod electio facta sic unanimiter per viam Spiritus Sancti teneret; sed quod ex abundanti primo ordinaretur summo mane, quod celebraretur Missa, et omnes Cardinales intervenirent, et inde facerent Scrutinium, et solemniter de novo, sine tamen praejudicio prioris electionis, ut supra, factae, et quod ex parte Sanctssimi D. N. fieret protestatio cum rogitis Notarii pu8blici; sicque summo mane Die Jovis 19 ejusdem mensis Novembris in camera sua, dum vestiretur, in praesentia Cardinalium et multorum aliorum, vocavit me et dixit: "Rogaberis tu Magister Caeremoniarum, qualiter nos Clemens VII. electus in Papam protestamur ut infra."
Die Jovis 19. Novembris summo mane venit SS. D.N. Clemens PP. VII. in capellam parvam, ubi jam fere omnes Cardinales erant congregati pro Missa audienda, et novo Scrutinio ad abundantiorem cautelam et firmiorem stabilitatem electionis praelibati D. N. Papae, et assumpta crocia in habitu Cardinalati sedere coepit inter Rmos DD. Cardinales, voluitque et mandavit per me Notarium, et in conspectu omnium et singulorum RR. Cardinalium, excepto Cardinali de Grassis, qui graviter infirmabatur, legi et pronunciari protestationes, quas fecerat Sanctitas Sua, et de novo facere et repetere intendebat.
His peractis. D. Sacrista indutus jam celebrare coepit Missam, qua dicta, et expedita RR. DD. Cardinales collegialiter congregati in dicta Capella sedentes cum croceis suis volentes facere novum scrutinium pro electione ejusdem Summi Pontificis, ut alias fieri in similibus casibus consueverat, et ad abundantiorem cautelam, expelli mandarunt omnes extra Capellam; nos vero Magistros Caeremoniarum cum D. Sacrista, et dubous Secretariis Collegii reduximus in sacrarium Sacristiae et cellulam D. Sacristae. Facto Scrutinio fecerunt nos vocare, et Rms D. Bernadrus Carvajal Episcopus Hostiensis Cardinalis Decanus pronunciavit et dixit: "Magistri Caeremoniarum et Notarii Apostolici, rogari consueti in similibus, eritis rogati, qualiter hoc Sacrum Collegium Cardinalium fecit novum Scrutinium, et ex votis datis, et inde acceptis in favorem Sanctissimi Dom. Clementis VII. prius D. Julii Presbyteri Cardinalis de Medices nuncupati habuit, et habet ultra duas partes Cardinalium, et fere omnium vota; et ego Bernardus Decanus nomine omnium et singulorum pronuncio eum in Papam et Romanum Pontificem." Et una voce alta et intelligibili omnes RR. Cardinales ibidem congregati dixerunt et responderunt, "Sic eligimus, pronunciamus, et dicimus unanimiter et concorditer." Acta fuerunt in Capella praedicta praesentibus ibidem R. D. Gabriele {Fosco, O.E.S. A.] Archiepiscopo Dirachiensi (1511-1533) Sacrista, D. Paride de Grassis Episcopo Pisaurensi (1513-1528), D. VIncentio Pimpinella et D. Riccardo Secretariis, et Clericis Collegiii RR. DD. Cardinalium testibus, etc., et ego Blasius de Cesena Magister Caeremoniarum Notarius, una cum D. Hippolyto collega praesente in solidum rogati.
Deinde Sanctitas Sua sedit in Sede Pontificali camerali ante tabulam, seu mensam cum panno rubeo paratam, et subscripsit Capitula Collegii inita in Conclavi, cum protestatione ne tamen, quod si contrariari viderentur ad invicem, quod possint per Sanctitatem Suam cum consilio Collegii, seu Fratrum reduci, corrigi, limitari, et moderari; de quo expresse Sanctitas Sua protestata est, et protestatur, rogans me eundem Magistrum Caeremoniarum et Notarium rogatum. Actum, ut supra, praesentibus eisdem testibus.
Post haec idem Rms. D. Cardinalis Decanus requisivit consensum praelibati SS. D. Papae, qui genuflexus versus Altare gratias egit, et benedixit Altissimo Omnipotenti Deo, et ejus individuae Trinitati, Beatissimae semper Virgini, Beatis Apostolis Petro et Paulo eto omnibus Sanctis; et surgens in Dei nomine electionem praedictam, sicut praemittitur de Persona sua noviter factam acceptavit, sine tamen praejudicio alterius praedictae, sed alteram alteri accumulando, repetiitque illud idem nomen Clemens VII., quo vocari voluit, rogans nos Magistros Caeremoniarum in solidum rogantibus, praesentibus eisdem testibus in eodem loco; et ego Blasius, qui supra, una cum D. Hippolyto Collega in solidum etc. Post haec ductus est SS. D. N. in Sacrarium sive locum Sacristiae, et exutus est vestibus suis Cardinalaribus, et rochetto usque ad diploidem exclusive, quae omnia nostra fuerunt; et inde indutus vestibus Pontificalibus et successive amictu, alba, cingulo, stola, capucio, et bireto rubeo, sandaliis seu calceis rubeis cum Cruce, reversus ad Altare, et recepto pluviali ac mitra pretiosa, positus est ad sedendum super illud. Interim Cardinales assumptis cappis suis violaceis venerunt ad reverentiam osculando pedem, manum et os Papae; post Cardinales nonnulli praelati, et Magnus Magister Rhodii. Ascendit deinde in sedem, et a suis portatus est in Ecclesiam S. Petri cum maxima populi multitudine et pressura gentium, quam nunquam similem vidi, plausu autem mirabili omnium tam in eundo quam in redeundo. Introivit Altare, prostratus oravit, deinde super altare positus est, et Rms. Cardinalis S. Crucis Decanus intonavit Te Deum, et Cantores prosecuti sunt. Interim Rmi Cardinales venerunt ad reverentiam osculando pedem, manum et os ejusdem Pontificis: Quibus expeditis nonnulli Praelati et alii maximi, videlicet Magnus Magister Rhodii, Dux Sessae Orator Imperatoris, et Conservator Antonius S. Crucis: Postremo responstus in sede portatus ad cameram paramenti, ubi exutus sacris paramentis a solo Cardinali Mantuano [Gonzaga], D. Sacrista, et me abiit in camera ad quiescendum.
©2011 John Paul Adams, CSUN
john.p.adams@csun.edu